Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB) Başa Çıkma

Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB), çocukluk çağında başlayan, dikkat eksikliği, hiperaktivite ve dürtüsellik gibi belirtilerle karakterize edilen nörogelişimsel bir bozukluktur (American Psychiatric Association, 2013). DEHB, bireylerin akademik başarılarını, sosyal ilişkilerini ve genel yaşam kalitelerini olumsuz yönde etkileyebilir. Bu makale, DEHB ile başa çıkma konusunda son yıllarda yapılan çalışmaları inceleyerek, tedavi yöntemleri ve müdahale stratejileri üzerine kapsamlı bir değerlendirme sunmayı amaçlamaktadır.

Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu Tanımı ve Tanı Kriterleri

DEHB, DSM-5‘e göre (American Psychiatric Association, 2013) üç alt tipe ayrılır: Dikkat Eksikliği Baskın Tip, Hiperaktivite-Dürtüsellik Baskın Tip ve Bileşik Tip. Tanı kriterleri arasında dikkat süresinde kısalık, dikkati sürdürmede zorluk, düzensizlik, unutkanlık, yerinde duramama, aşırı konuşma, sırasını beklemekte güçlük çekme gibi belirtiler bulunur. Bu belirtilerin en az altı ay süreyle gözlemlenmesi ve bireyin günlük işlevselliğini olumsuz etkilemesi gerekmektedir.

Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu ile Başa Çıkma Yöntemleri

DEHB ile başa çıkmak için çeşitli yöntemler geliştirilmiştir. Bu yöntemler genellikle ilaç tedavisi, davranışsal müdahaleler, eğitimsel stratejiler ve destekleyici terapi yöntemlerini içerir.

İlaç Tedavisi

DEHB tedavisinde en yaygın kullanılan ilaçlar arasında stimulantlar (metilfenidat ve amfetaminler) ve non-stimulantlar (atomoksetin, guanfacin) bulunur. Son yıllarda yapılan çalışmalara göre, stimulant ilaçlar, DEHB belirtilerinin yönetiminde oldukça etkilidir (Banaschewski et al., 2017). Metilfenidat ve amfetaminler, beyindeki dopamin ve norepinefrin düzeylerini artırarak dikkat ve odaklanmayı iyileştirir.

Stimulantların Etkileri ve Yan Etkileri

Stimulantlar(Genellikle merkezî sinir sistemine etki ederek farkındalığı, dikkati ve uyanıklığı artıran ilaçlar ya da maddelerdir.), DEHB belirtilerinin azaltılmasında genellikle ilk tercih olarak kullanılır. Örneğin, Faraone ve Buitelaar (2010) tarafından yapılan bir meta-analiz, stimulant ilaçların DEHB’li çocuklarda ve ergenlerde dikkat eksikliği ve hiperaktivite belirtilerini önemli ölçüde azalttığını göstermiştir. Ancak, bu ilaçların bazı yan etkileri de bulunmaktadır. Yan etkiler arasında iştah azalması, uyku problemleri, karın ağrısı ve baş ağrısı sayılabilir. Uzun süreli kullanımda büyüme geriliği gibi daha ciddi yan etkiler de rapor edilmiştir (Poulton & Nanan, 2006). Fakat yakın zamanda bu konuda yapılan çalışma bulunmamaktadır.

Non-Stimulant İlaçlar

Stimulantların yan etkileri veya etkin olmamaları durumunda non-stimulant ilaçlar alternatif olarak kullanılabilir. Atomoksetin, norepinefrin geri alım inhibitörü olarak çalışır ve DEHB belirtilerini hafifletmede etkili olduğu gösterilmiştir (Kratochvil et al., 2003).

Davranışsal Müdahaleler

İlaç tedavisinin yanı sıra, davranışsal müdahaleler de DEHB yönetiminde önemli bir rol oynar. Bu müdahaleler, genellikle çocukların ve ailelerin DEHB belirtileriyle başa çıkma becerilerini geliştirmeye odaklanır. Davranışsal terapi, DEHB’li çocuklarda ve ergenlerde davranışları yönetmek için etkili bir yöntemdir. Chronis ve arkadaşları (2006) tarafından yapılan bir inceleme, davranışsal müdahalelerin, DEHB belirtilerini azaltmada ve sosyal becerileri artırmada etkili olduğunu göstermektedir. Bu terapiler, genellikle ödüller ve cezalar kullanarak çocukların uygun davranışlarını artırmayı ve uygunsuz davranışlarını azaltmayı amaçlar.

Ebeveyn Eğitim Programları

Ebeveyn eğitim programları, DEHB’li çocukların ebeveynlerine çocuklarının davranışlarını yönetme konusunda eğitim sağlar. Bu programlar, ebeveynlerin disiplin stratejilerini geliştirmelerine, çocuklarıyla olan iletişimlerini iyileştirmelerine ve streslerini azaltmalarına yardımcı olabilir (Daley et al., 2014). Örneğin, “Triple P” (Pozitif Ebeveynlik Programı) gibi programlar, DEHB’li çocukların ebeveynleri arasında yaygın olarak kullanılmaktadır ve olumlu sonuçlar vermektedir.

Eğitimsel Stratejiler

DEHB’li çocukların okul başarısını artırmak için çeşitli eğitimsel stratejiler uygulanabilir. Bu stratejiler, genellikle bireysel eğitim planları (BEP) ve sınıf içi düzenlemeleri içerir.

Bireysel Eğitim Planları (BEP)

Bireysel Eğitim Planları (BEP), DEHB’li öğrencilerin özel eğitim ihtiyaçlarını karşılamak için tasarlanmış kişiselleştirilmiş eğitim programlarıdır. BEP’ler, öğrencinin güçlü ve zayıf yönlerine göre özelleştirilmiş hedefler ve stratejiler içerir. Bu planlar, öğrencinin akademik başarısını artırmak ve okuldaki sosyal ve duygusal zorlukları yönetmek için öğretmenler ve ebeveynler arasında işbirliğini teşvik eder.

Sınıf İçi Düzenlemeler

Sınıf içi düzenlemeler, DEHB’li öğrencilerin dikkatlerini artırmak ve davranışlarını yönetmek için yapılan değişikliklerdir. Bu düzenlemeler arasında oturma düzenlemeleri, kısa ve net talimatlar, sık molalar ve görsel-işitsel materyallerin kullanımı gibi stratejiler bulunur. Barbaresi ve arkadaşları (2006) tarafından yapılan bir çalışma, sınıf içi düzenlemelerin DEHB’li öğrencilerin akademik performansını ve sınıf içi davranışlarını olumlu yönde etkilediğini göstermiştir.

Destekleyici Terapi Yöntemleri

Destekleyici terapi yöntemleri, DEHB’li bireylerin duygusal ve sosyal becerilerini geliştirmeye yardımcı olabilir. Bu yöntemler arasında bilişsel-davranışçı terapi (BDT), sosyal beceri eğitimi ve mindfulness temelli müdahaleler bulunur.

Bilişsel-Davranışçı Terapi (BDT)

Bilişsel-davranışçı terapi (BDT), DEHB’li bireylerde yaygın olarak kullanılan bir terapi yöntemidir. BDT, bireylerin düşünce ve davranış kalıplarını değiştirmelerine yardımcı olur. Antshel ve arkadaşları (2011) tarafından yapılan bir meta-analiz, BDT’nin DEHB’li bireylerde dikkat eksikliği, hiperaktivite ve dürtüsellik belirtilerini azaltmada etkili olduğunu göstermektedir.

Sosyal Beceri Eğitimi

Sosyal beceri eğitimi, DEHB’li çocukların sosyal etkileşim becerilerini geliştirmeye odaklanır. Bu eğitimler, çocukların empati kurma, duygularını ifade etme ve problem çözme gibi becerilerini geliştirmelerine yardımcı olabilir. Storebø ve arkadaşları (2011) tarafından yapılan bir inceleme, sosyal beceri eğitiminin DEHB’li çocukların sosyal becerilerini ve sosyal kabul düzeylerini artırmada etkili olduğunu göstermektedir.

Mindfulness Temelli Müdahaleler

Mindfulness temelli müdahaleler, DEHB’li bireylerin dikkatlerini artırmalarına ve streslerini yönetmelerine yardımcı olabilir. Bu müdahaleler, bireylerin şu anki anlarına odaklanmalarını ve düşüncelerini yargılamadan kabul etmelerini teşvik eder. Carboni ve arkadaşları (2013) tarafından yapılan bir çalışma, mindfulness temelli müdahalelerin DEHB’li bireylerde dikkat ve duygusal düzenleme becerilerini geliştirdiğini göstermiştir.

Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu ile Başa Çıkmada Teknolojinin Rolü

Teknolojinin gelişmesiyle birlikte, DEHB yönetiminde yeni ve yenilikçi yöntemler ortaya çıkmıştır. Bu bölümde, DEHB ile başa çıkmada teknolojinin rolü ve bu alanda yapılan son araştırmalar ele alınacaktır.

Dijital Terapi ve Uygulamalar

DEHB yönetiminde kullanılan dijital terapi yöntemleri ve mobil uygulamalar, bireylerin tedaviye erişimini kolaylaştırmış ve terapi süreçlerini daha etkin hale getirmiştir. Dijital terapiler, oyun tabanlı uygulamalar, bilişsel eğitim programları ve davranışsal müdahale uygulamaları gibi çeşitli biçimlerde olabilir.

Oyun Tabanlı Uygulamalar

Oyun tabanlı uygulamalar, DEHB’li çocukların dikkat ve bilişsel becerilerini geliştirmek amacıyla tasarlanmıştır. Örneğin, Akili Interactive tarafından geliştirilen EndeavorRx, DEHB’li çocuklarda dikkat becerilerini artırmak için tasarlanmış bir dijital terapidir. EndeavorRX, Akili Interactive Labs tarafından geliştirilen ve ABD Gıda ve İlaç Dairesi (FDA) tarafından onaylanan ilk oyun tabanlı dijital terapidir (FDA, 2020). Bu dijital terapi, 8-12 yaş arası dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu (DEHB) tanısı konmuş çocuklarda dikkat işlevlerini iyileştirmek amacıyla tasarlanmıştır. EndeavorRX, geleneksel tedavi yöntemlerine ek olarak kullanılabilen, yenilikçi ve kanıta dayalı bir müdahale olarak dikkat çekmektedir.

EndeavorRX, DEHB’li çocuklarda dikkat ve bilişsel işlevleri geliştirmek amacıyla nörobilim ve oyun tasarımını birleştiren bir dijital terapidir. Oyunun temel etki mekanizması, adaptif zorluk düzeyleri ve hedefe yönelik görevler aracılığıyla dikkat becerilerini ve bilişsel kontrolü geliştirmeye dayanmaktadır. Oyunun adaptif algoritması, her çocuğun bireysel performansına göre zorluk düzeyini ayarlayarak optimal bilişsel meydan okuma sağlar.Bu dijital müdahale için gelecekteki araştırmalar gerekse de, bu çalışma AKL-T01’in DEHB’li çocuklarda dikkatsizliği iyileştirmek için kullanılabileceğine dair kanıtlar sunmaktadır ve minimal yan etkilere sahiptir. (Kollins et al., 2020).

Bilişsel Eğitim Programları

Bilişsel eğitim programları, bireylerin zihinsel becerilerini geliştirmeye yönelik sistematik ve yapılandırılmış müdahalelerdir. Bu programlar, dikkat, hafıza, problem çözme, mantıksal düşünme ve yaratıcı düşünme gibi temel bilişsel yetenekleri hedef alır. Deha düzeyindeki bireyler için bilişsel eğitim programları, potansiyellerini en üst düzeye çıkarmak ve bilişsel işlevlerini optimize etmek amacıyla özel olarak tasarlanabilir. Özellikle üstün zekalı çocuklar ve gençler için hazırlanan bu programlar, onların zihinsel kapasitesini destekleyerek akademik başarılarını artırmayı hedefler.

Yüksek düzeyde bilişsel yeteneklere sahip bireylerde, bilişsel eğitim programlarının etkisi üzerine yapılan araştırmalar, bu tür müdahalelerin yaratıcı problem çözme, soyut düşünme ve eleştirel analiz becerilerinde belirgin iyileşmeler sağladığını göstermektedir (Kaufman & Sternberg, 2008). Ayrıca, bu programlar, deha düzeyindeki bireylerin sosyal ve duygusal gelişimlerini de destekleyerek, onların potansiyellerini sadece akademik alanlarda değil, yaşamın tüm alanlarında gerçekleştirmelerine yardımcı olabilir. Bu nedenle, bilişsel eğitim programları, deha düzeyindeki bireylerin eğitimi ve gelişimi için vazgeçilmez bir araç olarak kabul edilmektedir.

Teleterapi

Teleterapi, uzaktan terapinin uygulanmasını mümkün kılan bir yöntemdir ve DEHB tedavisinde de yaygın olarak kullanılmaktadır. Teleterapi, özellikle erişim sorunları yaşayan bireyler için faydalıdır ve terapi sürecini daha esnek hale getirir. Teleterapi, DEHB’li bireyler ve aileleri için çeşitli avantajlar sunar. Uzaktan erişim sayesinde, terapiye ulaşım zorluğu yaşayan bireyler için bir çözüm sunar. Ayrıca, teleterapi, bireylerin kendi evlerinde rahat bir ortamda terapi almalarına olanak tanır. Çocuklar ve ergenler üzerinde yapılan araştırmalar, teleterapinin yüz yüze terapi kadar etkili olduğunu göstermektedir (Myers et al., 2017). Ayrıca, teleterapi, ailelerin katılımını artırabilir ve aile temelli müdahalelerin uygulanmasını kolaylaştırabilir.

Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu ile Başa Çıkmada Eğitim ve Farkındalık

Eğitim ve farkındalık, DEHB yönetiminde önemli bir rol oynar.

Öğretmen Eğitimi

Öğretmenlerin DEHB hakkında bilgi sahibi olmaları ve bu bozukluğu olan öğrencilerle nasıl başa çıkacaklarını öğrenmeleri önemlidir. Öğretmen eğitim programları, DEHB’li öğrencilerin akademik ve sosyal başarısını artırmak için etkili stratejiler sunar. Bu programlar, öğretmenlerin sınıf içi düzenlemeleri yapmalarına ve bireysel eğitim planlarını uygulamalarına yardımcı olabilir (Sciutto et al., 2000). Bu durumu yaşayan öğrenciler sınıf düzenini bozma durumu çok olasıdır bu konuda öğretmen farkındalığının artması sınıf içi düzenini korumakta ve DEHB olan öğrencilerin akademik ve sosyal becerileri kazandırmada önemli bir faktör olmaktadır.

Toplum Farkındalığı

DEHB konusundaki farkındalığı artırmak, bu bozukluğa sahip bireylerin yaşadığı damgalamayı azaltabilir ve onların destek kaynaklarına erişimini artırabilir. Farkındalık kampanyaları ve bilgilendirici etkinlikler, DEHB’nin belirtileri, nedenleri ve tedavi seçenekleri hakkında toplumda bilgi yaymayı amaçlar. Bu tür kampanyalar, toplumun DEHB’li bireyleri daha iyi anlamasına ve onlara daha fazla destek olmasına yardımcı olabilir.

DEHB, birçok insan için hala yeterince anlaşılmayan bir konudur ve bu nedenle toplumda yanlış anlamalar ve yanlış inançlar yaygındır. DEHB’li bireyler sıklıkla dikkat eksikliği, hiperaktivite, dürtüsellik ve odaklanma zorlukları gibi belirtilerle mücadele ederler. Ancak, bu belirtiler sıklıkla yanlış algılanır ve DEHB olan kişilerin “daha az zeki” veya “daha sorumsuz” olduğu gibi yanlış inançlara yol açabilir. Bu damgalama, DEHB’li bireylerin yaşamlarını olumsuz etkileyebilir ve destek kaynaklarına erişimlerini engelleyebilir.

Farkındalık kampanyaları ve bilgilendirici etkinlikler, bu yanlış anlamaları düzeltmeye ve toplumu DEHB’ye dair doğru bilgilerle donatmaya yardımcı olabilir. Topluma DEHB’nin bir nörogelişimsel bozukluk olduğu, beyindeki kimyasal dengesizliklerden kaynaklandığı ve tedavi edilebilir olduğu gibi gerçekler aktarılabilir. Ayrıca, DEHB’nin belirtileri ve etkileri hakkında bilgi verilerek, bireylerin DEHB’yi tanıma ve anlama konusunda daha bilinçli olmaları sağlanabilir.

Bu tür kampanyalar aynı zamanda DEHB’li bireyler için mevcut destek kaynaklarını ve tedavi seçeneklerini de vurgulayabilir. Psikoterapi, ilaç tedavisi, eğitim ve destek grupları gibi çeşitli tedavi seçeneklerinin yanı sıra, DEHB’li bireylerin ailelerine ve çevrelerine yönelik destek hizmetleri de önemlidir. Topluma sunulan bu kaynaklar, DEHB’li bireylerin daha iyi bir yaşam kalitesi ve başarı elde etmelerine yardımcı olabilir.

Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu ve Yetişkinlik

DEHB, genellikle çocukluk çağında teşhis edilir, ancak belirtileri yetişkinlikte de devam edebilir. Yetişkinlerde DEHB yönetimi, çocuklara kıyasla farklı stratejiler gerektirebilir. Bu bölümde, yetişkinlerde DEHB yönetimi ve başa çıkma stratejileri ele alınacaktır.

Yetişkinlerde DEHB’nin Belirtileri

Yetişkinlerde DEHB belirtileri, çocukluk dönemine göre farklılık gösterebilir. Yetişkinlerde dikkat eksikliği, düzensizlik, unutkanlık, zaman yönetimi sorunları, iş yerinde ve evde görevleri tamamlamakta zorluk gibi belirtiler yaygın olarak görülür (Kooij et al., 2010). Ayrıca, yetişkinlerde dürtüsellik, riskli davranışlar ve ilişkilerde zorluklar da yaygındır. Yetişkinlerde DEHB yönetimi, genellikle farmakoterapi ve psikoterapi kombinasyonunu içerir. İlaç tedavisi, DEHB belirtilerini yönetmede önemli bir rol oynar. Stimulantlar ve non-stimulant ilaçlar, yetişkinlerde dikkat eksikliği ve hiperaktivite belirtilerini azaltmada etkilidir (Adler et al., 2015).

 

Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğunun Nedenleri ve Genetik Faktörler

• DEHB’nin nedenleri, genetik, çevresel ve biyolojik faktörlerin karmaşık bir etkileşimini içerir. Bu bölümde, DEHB’nin nedenleri ve genetik faktörler ele alınacaktır. DEHB’nin genetik bileşeni, bu bozukluğun ailelerde yaygın olarak görülmesine neden olur. Yapılan araştırmalar, DEHB’nin genetik geçiş oranının %70-80 civarında olduğunu göstermektedir (Faraone & Larsson, 2019). Bu, DEHB’nin genetik faktörlerle güçlü bir şekilde ilişkili olduğunu göstermektedir.
• Genom çapında derinlemesine çalışmalar (GWAS), DEHB ile ilişkili genetik varyantları belirlemeye yardımcı olmuştur. Örneğin, Demontis ve arkadaşları (2019) tarafından yapılan bir GWAS, DEHB ile ilişkili 12 yeni genetik lokus tanımlamıştır. Bu tür genetik araştırmalar, DEHB’nin biyolojik temelini anlamamıza yardımcı olabilir ve yeni tedavi hedeflerinin belirlenmesine katkı sağlayabilir.
• DEHB’nin nedenleri arasında biyolojik ve çevresel faktörler de önemli bir rol oynar. Beyin yapısı ve işlevselliğindeki farklılıklar, nörotransmitter sistemlerindeki düzensizlikler ve prenatal faktörler, DEHB’nin gelişiminde etkili olabilir.
• Yapısal beyin görüntüleme çalışmaları, DEHB’li bireylerde belirli beyin bölgelerinde farklılıklar olduğunu göstermektedir. Örneğin, Castellanos ve arkadaşları (2002) tarafından yapılan bir çalışma, DEHB’li çocuklarda frontal korteks, striatum ve serebellumda yapısal farklılıklar olduğunu ortaya koymuştur. Bu beyin bölgeleri, dikkat, dürtü kontrolü ve motor işlevlerle ilişkilidir.
• DEHB, dopamin ve norepinefrin gibi nörotransmitter sistemlerindeki düzensizliklerle ilişkilidir. Dopamin ve norepinefrin, dikkat ve yürütücü işlevlerde önemli rol oynayan nörotransmitterlerdir. DEHB’li bireylerde bu nörotransmitterlerin düzeylerinde ve işlevselliklerinde farklılıklar gözlenmiştir (Arnsten, 2009).
• Prenatal ve çevresel faktörler de DEHB’nin gelişiminde rol oynayabilir. Örneğin, prenatal dönemde sigara ve alkol kullanımı, düşük doğum ağırlığı ve prematüre doğum, DEHB riskini artırabilir (Linnet et al., 2003). Ayrıca, çocukluk döneminde maruz kalınan çevresel stres faktörleri ve toksinler, DEHB belirtilerinin ortaya çıkmasında etkili olabilir.

Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu ve Komorbiditeler(Ek Rahatsızlıklar)

DEHB, genellikle diğer psikiyatrik bozukluklarla birlikte görülür. Bu bölümde, DEHB ile birlikte görülen yaygın komorbiditeler ve bu komorbiditelerin yönetimi ele alınacaktır.

• Anksiyete bozuklukları, DEHB’li bireylerde yaygın olarak görülen komorbid bozukluklardır. Anksiyete bozuklukları, DEHB belirtilerini daha karmaşık hale getirebilir ve tedavi sürecini zorlaştırabilir. DEHB ve anksiyete bozuklukları birlikte görüldüğünde, her iki bozukluğun belirtilerini yönetmek için bütüncül bir yaklaşım benimsenmelidir.
• Depresyon, DEHB’li bireylerde sıkça görülen bir diğer komorbid bozukluktur. Depresyon, DEHB’li bireylerin yaşam kalitesini daha da düşürebilir ve sosyal ilişkilerini olumsuz etkileyebilir. DEHB ve depresyon birlikte görüldüğünde, hem farmakoterapi hem de psikoterapi yöntemleri kullanılmalıdır.
• Davranış bozuklukları, DEHB’li çocuklarda yaygın olarak görülür. Bu bozukluklar arasında karşıt olma-karşıt gelme bozukluğu (KOKGB) ve davranım bozukluğu (DB) yer alır. Bu bozukluklar, DEHB belirtilerini daha karmaşık hale getirebilir ve tedavi sürecini zorlaştırabilir. Davranış bozuklukları ile birlikte görülen DEHB, genellikle daha yoğun ve kapsamlı müdahaleler gerektirir.

Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğunun Uzun Dönem Etkileri ve Yaşam Boyu Yönetim

• DEHB’nin uzun dönem etkileri, çocukluk döneminden yetişkinliğe kadar sürebilir ve bireyin yaşam kalitesini etkileyebilir.  DEHB, bireylerin akademik ve mesleki başarılarını olumsuz etkileyebilir. DEHB’li bireyler, dikkat eksikliği ve düzensizlik nedeniyle okulda ve iş hayatında zorluklar yaşayabilirler. Yapılan araştırmalar, DEHB’li bireylerin okul başarısının düşük olabileceğini ve daha sık iş değiştirebileceklerini göstermektedir (Barbaresi et al., 2006).
• DEHB, sosyal ilişkiler ve aile yaşamını da olumsuz etkileyebilir. DEHB’li bireyler, arkadaşlık ilişkilerinde ve romantik ilişkilerde zorluklar yaşayabilirler. Ayrıca, aile içi ilişkilerde de gerginlikler ve çatışmalar yaşanabilir. DEHB’nin sosyal etkilerini yönetmek için sosyal beceri eğitimi ve aile terapisi gibi müdahaleler etkili olabilir.
• DEHB, bireylerin genel sağlık ve psikolojik iyi oluşunu da etkileyebilir. DEHB’li bireyler, sağlık davranışlarında düzensizlik, sağlıksız yaşam tarzı alışkanlıkları ve artan riskli davranışlar sergileyebilirler. Ayrıca, DEHB’li bireylerde anksiyete, depresyon ve madde kullanımı gibi psikolojik sorunlar da yaygındır. Bu nedenle, DEHB’li bireylerin sağlığını ve iyi oluşunu desteklemek için bütüncül bir yaklaşım benimsenmelidir (Arnsten, 2009).

Sonuç

Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB), bireylerin yaşamlarını olumsuz yönde etkileyebilen karmaşık bir nörogelişimsel bozukluktur. DEHB yönetiminde multidisipliner bir yaklaşım benimsenmeli ve bireysel ihtiyaçlara göre özelleştirilmiş tedavi planları uygulanmalıdır. İlaç tedavisi, davranışsal müdahaleler, eğitimsel stratejiler ve destekleyici terapiler, DEHB belirtilerini yönetmede etkili olabilir. Ayrıca, teknolojinin gelişmesiyle birlikte dijital terapiler ve teleterapi gibi yenilikçi yöntemler, DEHB yönetiminde önemli bir rol oynamaktadır. Eğitim ve farkındalık artırma çabaları, toplumun DEHB’li bireyleri daha iyi anlamasına ve desteklemesine yardımcı olabilir. DEHB’nin uzun dönem etkilerini yönetmek için yaşam boyu destek ve müdahaleler gereklidir. Bu makalede ele alınan araştırmalar ve uygulamalar, DEHB yönetiminde etkili stratejiler sunmaktadır ve DEHB’li bireylerin yaşam kalitesini artırmada önemli bir rol oynamaktadır.

Kaynakça

1. American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (5th ed.). Arlington, VA: American Psychiatric Publishing.
2. Banaschewski, T., Becker, K., Döpfner, M., Holtmann, M., Rösler, M., & Romanos, M. (2017). Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder. Deutsches Arzteblatt international, 114(9), 149–159. https://doi.org/10.3238/arztebl.2017.0149
3. Faraone, S. V., & Buitelaar, J. (2010). Comparing the efficacy of stimulants for ADHD in children and adolescents using meta-analysis. European child & adolescent psychiatry, 19(4), 353–364. https://doi.org/10.1007/s00787-009-0054-3
4. Poulton A. (2006). Long-term outcomes of stimulant medication in attention-deficit hyperactivity disorder. Expert review of neurotherapeutics, 6(4), 551–561. https://doi.org/10.1586/14737175.6.4.551
5. Kratochvil, C. J., Vaughan, B. S., Harrington, M. J., & Burke, W. J. (2003). Atomoxetine: a selective noradrenaline reuptake inhibitor for the treatment of attention-deficit/hyperactivity disorder. Expert opinion on pharmacotherapy, 4(7), 1165–1174. https://doi.org/10.1517/14656566.4.7.1165
6. Chronis, A. M., Chacko, A., Fabiano, G. A., Wymbs, B. T., & Pelham, W. E., Jr (2004). Enhancements to the behavioral parent training paradigm for families of children with ADHD: review and future directions. Clinical child and family psychology review, 7(1), 1–27. https://doi.org/10.1023/b:ccfp.0000020190.60808.a4
7. Daley, D., van der Oord, S., Ferrin, M., Danckaerts, M., Doepfner, M., Cortese, S., Sonuga-Barke, E. J., & European ADHD Guidelines Group (2014). Behavioral interventions in attention-deficit/hyperactivity disorder: a meta-analysis of randomized controlled trials across multiple outcome domains. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 53(8), 835–847.e8475. https://doi.org/10.1016/j.jaac.2014.05.013
8. Faraone, S. V., & Larsson, H. (2019). Genetics of attention deficit hyperactivity disorder. Molecular psychiatry, 24(4), 562–575. https://doi.org/10.1038/s41380-018-0070-0
9. Demontis, D., Walters, R. K., Martin, J., Mattheisen, M., Als, T. D., Agerbo, E., … & Neale, B. M. (2019). Discovery of the first genome-wide significant risk loci for attention deficit/hyperactivity disorder. Nature genetics, 51(1), 63–75. https://doi.org/10.1038/s41588-018-0269-7
10. Castellanos, F. X., Lee, P. P., Sharp, W., Jeffries, N. O., Greenstein, D. K., Clasen, L. S., Blumenthal, J. D., James, R. S., Ebens, C. L., Walter, J. M., Zijdenbos, A., Evans, A. C., Giedd, J. N., & Rapoport, J. L. (2002). Developmental trajectories of brain volume abnormalities in children and adolescents with attention-deficit/hyperactivity disorder. JAMA, 288(14), 1740–1748. https://doi.org/10.1001/jama.288.14.1740
11. Arnsten A. F. (2009). The Emerging Neurobiology of Attention Deficit Hyperactivity Disorder: The Key Role of the Prefrontal Association Cortex. The Journal of pediatrics, 154(5), I–S43. https://doi.org/10.1016/j.jpeds.2009.01.018
12. Linnet, K. M., Dalsgaard, S., Obel, C., Wisborg, K., Henriksen, T. B., Rodriguez, A., … & Olsen, J. (2003). Maternal lifestyle factors in pregnancy risk of attention deficit hyperactivity disorder and associated behaviors: review of the current evidence. The American journal of psychiatry, 160(6), 1028–1040. https://doi.org/10.1176/appi.ajp.160.6.1028
13. Kooij, J. J. S., Bijlenga, D., Salerno, L., Jaeschke, R., Bitter, I., Balázs, J., … & Asherson, P. (2019).Updated European Consensus Statement on diagnosis and treatment of adult ADHD. European psychiatry : the journal of the Association of European Psychiatrists, 56, 14–34. https://doi.org/10.1016/j.eurpsy.2018.11.001
14. Kollins, S. H., DeLoss, D. J., Cañadas, E., Lutz, J., Findling, R. L., Keefe, R. S. E., Epstein, J. N., Cutler, A. J., & Faraone, S. V. (2020). A novel digital intervention for actively reducing severity of paediatric ADHD (STARS-ADHD): a randomised controlled trial. The Lancet. Digital health, 2(4), e168–e178. https://doi.org/10.1016/S2589-7500(20)30017-0
15. FDA. (2020). FDA permits marketing of first game-based digital therapeutic to improve attention function in children with ADHD. Retrieved from https://www.fda.gov/news-events/press-announcements/fda-permits-marketing-first-game-based-digital-therapeutic-improve-attention-function-children-adhd